Bu ay insanlığın Mars macerasında önemli bir ay olacak. Temmuz ayı sonlarında fırlatılan üç Mars aracı 6 aylık yolculuğunun ardından Mars’a ulaşıyor. Bu yazı, araçların Mars’a ulaşmalarından 1 ay önce yazılmış olduğu için, Mars yörüngesine girişleri ya da Mars yüzeyine inişlerinin ne kadar başarılı olacağını tahmin etmem mümkün değil. O nedenle şimdilik bu üç uzay aracının özellikleri ve amaçlarından bahsetmek istiyorum.
NASA’NIN MARS 2020 MİSYONU
NASA’nın Mars 2020 misyonu, Mars yüzeyinde görev yapacak iki büyük parçadan oluşuyor. Birisi cip şeklinde büyük bir laboratuvar olan Perseverance (Azim) ve diğeri de küçük helikopter Ingenuity (Sebat). Fırlatma tarihi Temmuz ayında o günkü hava durumuna bağlı olmuş olsa bile, iniş yapacağı tarih olan 18 Şubat 2021, yıllar öncesinden belirlenmişti. Yörünge hesaplarının nasıl yapıldığı ve inişle ilgili birçok başarısız denemelere adı verilen Mars laneti konusunu dergimizin Ağustos 2020 sayısındaki yazımdan okuyabilirsiniz.
Mars inişini, Dünya’da uçakların ya da SpaceX’in, roketini aşağı indirmesi ile karıştırmamalıyız. Mars’ın atmosfer kalınlığı, Dünya’nın yüzde biri, dolayısıyla iniş için sürtünme yaratacak çok daha az madde ile karşı karşıyayız. Giriş, Alçalma ve İniş (Entry, Descent, and Landing = EDL) adı verilen safhaları, roketin ilk başta uzaya fırlatılması kadar bütün Mars projesinin en riskli kısımlarından biri olduğunu söyleyebiliriz. Mars 2020, 18 Şubat’ta Mars atmosferine ısı kalkanı ile tam giriş yaparken hızı saatte 20 bin km’den fazla olacak ve sadece 7 dakika içinde hızı bu kadar yüksekten sıfıra düşecek, yani yüzeye konmuş olacak. Tabii o sırada Dünya ile Mars arasındaki uzaklıktan dolayı Dünya’dan gönderilen sinyal, 10,5 dakika sonra Mars’a ulaşacak. Dolayısıyla EDL safhası insan kontrolünde gerçekleşmeyecek. Bütün prosedür otomatik olarak yapılacak ve araç indikten sonra, “JPL, Mars’a indim” diye mesaj gönderecek. Evet, Houston değil, çünkü Mars araçlarının kontrol merkezi California, Pasadena’daki JPL’de.
İnişten 10 dakika önce, aracın Mars’a kadar ulaşmasını sağlayan Güneş panelleri, yakıt tankı gibi yüzeyde artık gerekli olmayan parçalarından ayrılacak ve sadece aeroshell adı verilen bir kabuğun içinde Azim ve Sebat kalacak. Bu sırada son kez motorlar ateşlenerek, ısı kalkanı kendisini düzeltip Mars’a doğru yönlenecek. Kabuk atmosfere hızla giriş yapınca 80 saniye içinde sürtünmeden dolayı dışarıdaki sıcaklık 1300 santigrat dereceye kadar yükselecek. Bu sırada kabuğun atmosferdeki hızlı sürtünmesi, eğer ki kabuğun oryantasyonunu hedeflenen özel noktadan saptırırsa, küçük roketçikler ateşlenerek hedef çizgide tutunması sağlanacak. Isı kalkanı ile ciddi şekilde yavaşlama sağlanarak hızı saatte 1600 km’ye düştüğünde artık paraşütler açılabilecek. Araç tam olarak nerede güvenle paraşütü açması gerektiğini araca konan Range Trigger isimli modül ile belirleyecek. Bu modül hedeflenen noktaya ne kadar yakın olduğunu ölçüp, öne göre paraşütleri erken ya da geç açabilecek.
Paraşütler açıldıktan 20 saniye sonra ısı kalkanı ayrılacak ve Azim yüzeye radar sinyalleri gönderip, ne kadar yaklaştığını tespit edecek. Eklenen yeni teknoloji kamera ile tam ineceği noktanın ne kadar uygun olduğunu anlayacak. Eğer tam ineceği noktada bir taşa denk gelirse hemen otomatik kayma yapabilecek.
En sonunda yüzeye çok yaklaştığında gök vinci adı verilen jet motorları ateşlenecek ve Azim’i yavaşça yere bırakacak. Yere dokunduğunu anladığı anda vinç kablolarını keserek kendisini Azim’den uzak bir yere fırlatacak. Müthiş bir koordinasyon olduğundan her şeyin saniyesi saniyesine çalışması gerekiyor. Araç, eskiden bir göl olduğu düşünülen Jezero kraterinin nehir kalıntısıyla birleştiği deltaya inişi gerçekleştikten sonra planlanan 2 yıllık görevine başlayacak. Azim’i göndermenin en büyük sebebi Mars’ta şimdi ya da eskiden bulunma ihtimali olan yaşama ait izler bulmak olacak. O bakımdan indiği yerin eskiden sulak bir yer olması çok önemli. Bunun yanında Mars’taki karbondioksiti, oksijen gazına çevirecek bir araç test edilecek. Bağımsız diğer araç olan Sebat helikopteri ise Azim’in altından ayrılacak ve en az bir kez bile çalışsa başarılı olmuş sayılacak. Test aracı olduğu için ilk çalışmasında bile Mars’ta dron kullanma konusunda çok değerli bilgiler verecek.
BİRLEŞİK ARAP EMİRLİKLERİ’NİN HOPE MİSYONU
Birleşik Arap Emirlikleri’nin (BAE) “Umut” (İngilizce “Hope”, Arapça “Al-Amal”) misyonu, 19 Temmuz’da fırlatıldı. Ortadoğu’nun ilk gezegenler arası misyonu olan “Umut”, Mars çevresinde dolanan bir yörünge aracı olarak Mars’ın günlük ve mevsimsel hava durumu değişikliklerini tespit edecek. Bunun yanında Mars yüzeyinde herhangi bir koordinattaki toz fırtınası gibi küçük veya büyük ölçekli olayları görebilme imkânı sunacak. En az 2 yıl yaşam süresi planlanan araç, beklenen verileri toplarsa, Mars ile Dünya’nın atmosferlerinin yıllar içindeki değişimini karşılaştırma için de bir fırsat vermiş olacak.
Mars programı, BAE’nin kendini tanıtabilmek için, içinde “en” geçen her türlü yatırımı yaptığı (en büyük, en küçük, en hızlı vs.) zamanlarda ortaya çıkmıştı. Tabii bu işler büyük bütçe gerektirse de bundan daha önemlisi alanında yetişmiş insanlara sahip olmaktır. Yıllar önce proje ile ilgili haberler ilk defa ortaya çıkınca bu projenin “en” projelerinin birisi değil de tamamen bilim dünyasına hediye edebilecekleri bir misyon olduğunu söylemişlerdi. Ülkede henüz yeterince uzay ile ilgili insan olmadığından proje, büyük oranda Arizona Devlet Üniversitesi, Colorado Üniversitesi ve UC Berkeley’in desteği ile büyük bir iş birliği içerisinde üretildi ve araç Japonya’dan fırlatıldı. Mars’a ulaştıktan sonra kontrolü tamamen kendilerinde olacak ancak kendi bilim insanları Dünya’daki bilim insanlarıyla iş birliği yapıp, verileri paylaşma stratejisi uygulayacaklar.
Burada küçük bir not eklemek isterim. Özellikle çok büyük projeyle ilk defa ortaya çıktıktan sonra ilk seferde başarmak çok iyi bir şey gibi görünse de bu durum çoğu zaman rehavete yol açıyor ve daha ileri gitmiyor. Bilimsel olarak kazanacaklarımızı düşününce “Umut”’un başarılı olmasını çok isterim ancak bir kez başardılar diye uzun yıllar bu başarıyla geçinip uzay araştırmalarını orada bırakmalarından da endişe ediyorum doğrusu. Umarım bu fırsat ile beraber insan yetiştirmeye devam ederler ve daha fazla bilimsel proje ile ortaya çıkarlar.
ÇİN’İN TIANWEN-1 MİSYONU
Neredeyse önceden çok duyurusu yapılmadan, yumurtadan bir anda çıkmış gibi ortaya çıkan ve 23 Temmuz’da fırlatılan Çin Uzay Ajansının “gizli” Mars misyonu Tianwen-1 üç parçadan oluşuyor. Mars yörünge aracı, kondu ve küçük de bir rover robotları var. Yüzey aracının tahmini görev süresi 90 gün iken yörünge aracının en az 1 sene çalışması bekleniyor. Yörünge aracı hem atmosfer hem de uzaktan algılama ölçümleri yapacak ve bunun yanında yüzeydeki rover ile Dünya arasındaki iletişimi sağlayacak.
Wan ve ekibinin Temmuz 2020’de yayınladığı Nature makalesine göre, Çin’in ilk denemesi olduğu için sonuç nasıl gidecek bilmiyoruz ama eğer ki araç başarılı bir şekilde iniş yapabilirse Mars’ın Utopia Planitia bölgesine gidecek. Makalede burası hala aday bölge olarak geçiyor, belki son dakikada başka bir yere inerek bizlere bir şaşırtmaca yapmak da isteyebilirler, belki de belirledikleri yere inemezlerse aslında biz buraya inmek istiyorduk da diyebilirler. Planları şeffaf olmadığı için böyle spekülasyonlar yapıyoruz. İndikten sonra küçük robot, kondudan ayrılacak ve pillerini şarj edip araştırmalara başlayacak. Amacı yüzeyde toprak analizleri yapmak, su-buz oranını araştırmak ve en önemlisi yaşama dair izler aramak olacak. Özellikle Azim’in de Mars’ta yaşama dair izler bulma hedefi olduğu için Tianwen-1’in indiği arazi daha bereketli topraklar olup şansları da yaver gider ve dünya dışı yaşamı ilk Çinliler bulursa on yıllardır Mars’ta araştırmalar yapan NASA için büyük bir travma olacağını söylemek hiç de abartı olmaz. Tabii araçlarının nasıl çalıştığı ve neyi baz alarak yaşamı tanımladıkları konusunda şeffaflık olmadığından yarın Mars’ta bakteri bulduk diye çıkarlarsa Dünya bilim camiasını ikna etmeleri kolay olmayabilir. Her şey, kanıtın ne kadar sağlam olduğuna bağlı.
Dünya’nın kültürel ve fiziksel üç farklı bölgesinden gönderilen bu üç araç, umarım yerlerine güvenli bir şekilde ulaşırlar ve bize Mars’tan daha önce hiç bilmediğimiz şaşırtıcı bilgiler gönderirler. Çünkü bunlardan sonraki hedefimiz ilk insanı oraya ulaştırmak.
Bu yazı Popular Science Turkiye Dergisi için yazılmıştır, dergi sayfalarını indirmek için pdf’i tıklayınız.
